Zamiast życzeń: opowieść o pewnym cytacie

Scherzo h-moll op. 20

Nie jest jasne, kiedy Fryderyk Chopin napisał swoje pierwsze Scherzo. Tradycyjnie skomponowanie tego utworu datuje się na przełom lat 1830/31. Ową zimę spędzoną w samotności w Wiedniu, z dala od powstańczej zawieruchy, kompozytor opisywał tak: „Przeklinam chwilę wyjazdu… W salonie udaję spokojnego, a wróciwszy, piorunuję na fortepianie” [1].

Istotnie, Scherzo h-moll przepełnione jest niezwykle silnymi emocjami. Rozpoczynają je – jak barwnie opisywał to M. Tomaszewski – „Dwa ostre jak krzyk akordy, uderzone w górze i w dole klawiatury, dają sygnał do rozpoczęcia szaleńczego biegu, jakby pozbawionego ładu, składu i celu” [2]. Nagle jednak, po kilku minutach, wszystko gaśnie. Tonacja zmienia się na durową. Na kilka chwil, jakby z oddali, pojawiają się dobrze znane dźwięki: kolędy-kołysanki Lulajże Jezuniu, przenoszące słuchacza w zupełnie inny wymiar, czytelny dla odbiorcy osadzonego w polskiej tradycji świąt Bożego Narodzenia. Ten wigilijny spokój wkrótce się kończy. Powraca, z wyczuwalnym jednak oporem, gniew i furia.

Cytat czy parafraza?

Motyw Lulajże Jezuniu obecny w Scherzu h-moll nie jest klasycznym, literacko rozumianym cytatem, polegającym na przytoczeniu urywku dzieła in extenso. Poszukując pisarskich analogii, byłaby to raczej parafraza. Linia melodyczna różni się od dzisiejszej wersji kolędy, nie jest również tożsama z zapisem pochodzącym z 1843 r. Mimo to odbiorca nie ma wątpliwości, że słyszy pierwsze 4 takty kolędy, rozwinięte następnie przez samego Chopina.

Dokonując tego typu ocen, nie powinno się przy tym tracić z pola widzenia specyfiki dzieła muzycznego. Ostateczna analiza może prowadzić do wniosku, że powyższy zabieg to w istocie forma cytowania [3].

Cytat muzyczny współcześnie

Odnośnie do samej dopuszczalności cytowania dzieł muzycznych, w uproszczeniu możemy mieć do czynienia z dwoma sytuacjami:

1. Czerpaniem z utworów, do których wygasły autorskie prawa majątkowe,
2. Sięganiem po motywy z utworów chronionych.

Kazus Lulajże Jezuniu należy do tej pierwszej kategorii. Kolęda powstała w drugiej połowie XVII wieku. Prawdopodobnie najstarszy zachowany jej tekst pochodzi z 1705 r., a zapis melodii – z 1843 r. [4].

W drugim wariancie należy albo uzyskać zgodę twórcy / podmiotu posiadającego autorskie prawa majątkowe do utworu, albo sięgnąć po regulację zawartą w art. 29 pr. aut.:

Wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości.

Aby skorzystać z tej postaci dozwolonego użytku chronionych utworów, konieczne jest więc łączne spełnienie nastepujących warunków:

1. Użycie cytatu może nastąpić wyłącznie w ramach samoistnego utworu,
2. W zależności od wielkości dzieła, które ma być przedmiotem cytatu, ograniczony jest on do urywku rozpowszechnionego utworu (dotyczy to np. dzieła literackiego czy muzycznego), a w przypadku drobnego utworu – dopuszczalne jest zacytowanie go w całości (np. obraz czy fraszka),
3. Cytat musi służyć określonemu celowi.

W orzecznictwie podkreśla się, że „urywek lub nawet cały drobny utwór musi pozostawać w takiej proporcji do wkładu własnej twórczości, aby nie było wątpliwości co do tego, że powstało własne, samoistne dzieło. (…) cytat w stosunku do całości musi pełnić rolę podrzędną” [5].

Co do uzasadnienia przytoczenia cudzego utworu, w przypadku dzieł muzycznych – choć nie tylko ich [6] – jedyną prawną „furtką” wydaje się być sięgnięcie po enigmatycznie skądinąd sformułowane „prawa gatunku twórczości” [7]. Rozumieć je można jako „zwyczaje, kanony konstytuujące dany typ wypowiedzi twórczej” [8]. W utworze muzycznym pozwalają na podjęcie dialogu z innym dziełem, wzmocnienie przeżyć czy wywołanie określonych skojarzeń. W tym sensie zabieg zastosowany przez Fryderyka Chopina idealnie ilustruje tę szczególną funkcję, jaką cytat może pełnić w muzyce.

Wesołych Świąt!

[1] Cyt. za: M. Tomaszewski, Chopin Fryderyk – Cztery Scherza, http://beethoven.org.pl/encyklopedia/chopin-fryderyk-cztery-scherza/ [dostęp: 12.2024 r.].

[2] Ibidem.

[3] G. Mania słusznie wskazuje, że modyfikacje obszarze muzyki należy uznać za dopuszczalne, a niekiedy wręcz konieczne. Istotna jest w tym przypadku nie tyle dosłowność, co „wierność” przytoczenia [G. Mania, Cytat w muzyce – o potrzebie reinterpretacji przesłanek [w:] ZBUJ 1/2017, s. 83].

[4] Lulajże Jezuniu – tekst oraz historia, Gazeta Krakowska, 29.12.2019 r., https://gazetakrakowska.pl/lulajze-jezuniu-tekst-oraz-historia-znacie-wszystkie-zwrotki-wideo/ar/c1-14662509 [dostęp: 12.2024 r.].

Zapis melodii znalazł się w zbiorze pt. Pastorałki i kolędy z melodyjami, czyli posenki wesołe ludu w czasie Świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane, a przez X. M.M.M. zebrane, z dopiskiem „Uwaga. Piosenki te w kościele śpiewane być niepowinny” (pisownia oryginalna). Michał Marcin Mioduszewski tak pisze w przedmiocie do stworzonej przez siebie antologii: „(…) zadałem się zbieraniem Melodyj do Kolęd, aby je uratować od zapomnienia. (…) Chcąc tedy zachować te pamiątki starodawnej wesołości i przesłać je czasom potomnym, zebrałem co było można, a szczególnie takie, które już mało były znane”, pełny tekst zbioru: https://polona.pl/item-view/19b79c54-0969-4344-8f5f-43ceb641cd34?page=6 [dostęp: 12.2024 r.].

[5] Wyrok SN z 23.11.2004 r., I CK 232/04, OSNC 2005, nr 11, poz. 195.

[6] Zob. np. wyrok SN z 9.08.2019 r., II CSK 7/18, w którym SN rozważał powoływanie się na prawa gatunku twórczości w kontekście tzw. przeglądów prasy; zob. również: wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 9.05.2023 r., XXII GW 455/22, w którym sąd na marginesie rozpoznawanej sprawy przywołuje przykład memów internetowych, w przypadku których „dozwolony cel cytatu należy wiązać z prawami gatunku twórczości”.

[7] Więcej na ten temat: zob. G. Mania, op. cit., s. 72-81.

[8] Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 9.05.2023 r., XXII GW 455/22; Wyrok SA w Krakowie z 6.12.2016 r., I ACa 931/16 (powołujący się na poglądy J. Barty i R. Markiewicza): „określenie prawa gatunku twórczości w tym przepisie oznacza akceptowanie praw w znaczeniu przyjętych zwyczajów w sferze cytowania w poszczególnych gatunkach twórczości”.